آیه 4 از سوره «الرحمن» به بحث در این زمینه می‌پردازد که در ادامه به متن، ترجمه، و مفاهیمی پیرامون آن اشاره می‌شود:

«عَلَّمَهُ الْبَیَانَ »

"به او بیان آموخت"

قدرت بیان و سخن گفتن، هدیه الهی به انسان است و قرآن برای شیوه بیان دستوراتی داده است، از جمله:

«قولاً سدیداً»

"مستدل و محکم باشد." (سوره «نساء» آیه 9)

این تعبیر در دو آیه قرآن آمده است:

1. «... فَلْیَتَّقُوا اللّهَ وَلْیَقُولُواْ قَوْلاً سَدِیدًا » (نساء: 9)؛ ...پس باید از خدا پروا دارند و سخنى [بجا و] درست گویند.

2. «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِیدًا» (احزاب: 70)؛ اى كسانى كه ایمان آورده‏اید، از خدا پروا دارید و سخنى استوار گویید.

در این دو آیه مباركه خداوند به دو امر اساسى در كنار یكدیگر دستور مى‏دهد: یكى تقواى الهى و دیگرى سخن سدید.

این نشان مى‏دهد كه گفتار انسان تأثیر ویژه‏اى در رسیدن او به سعادت دارد، به گونه‏اى كه در ردیف تقواى الهى و پروا داشتن از خداوند بیان شده است.

تبیین مفهوم سدید:

مى‏توان به سخن آیت‏ اللّه مكارم شیرازى اشاره نمود كه مى‏گوید: ... سدید از ماده «سد» به معناى محكم و استوار و خلل‏ناپذیر و موافق حق و واقع است؛ سخنى كه همچون یك سد محكم جلوى امواج فساد و باطل را مى‏گیرد و... .

اگر بعضى از مفسّران آن را به معناى «صواب» و بعضى به خالص بودن از كذب و لغو یا هماهنگ بودن ظاهر و باطن و یا صلاح و رشاد و مانند آن تفسیر كرده‏اند ، همه به معناى جامع فوق برمى‏گردد.(ناصر مكارم شیرازى و دیگران، همان، ج 17، ص 477)

مصادیق قول سدید:

الف. سخن نیكو؛ سخنى كه از فساد و كذب و لغو خالص باشد.( محمّدبن حسن طوسى، التبیان، ج 8، ص 366)

ب. سخن نیكویى كه ظاهروباطن آن‏هم‏یكى باشد.( فضل‏بن حسن طبرسى، مجمع‏البیان، ج 8، ص 584)

حاصل اینكه خداوند در این آیات شریفه مۆمنان را مأمور ساخته كه از «قول سدید» یعنى از سخنان محكم و استوار در گفتارشان، استفاده نمایند؛ سخنانى كه آثار ارزشمندى را به دنبال خود دارد.

«قولاً معروفاً»

"پسندیده و به اندازه باشد."(سوره «بقره» آیه 235)

قول معروف، سخن حقى است كه مردم طبق فطرت پاك خود آن را مى‏شناسند.

آیاتى كه این واژه در آنها آمده است عبارتند از:

1. «... وَلَـكِن لاَّ تُوَاعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلاَّ أَن تَقُولُواْ قَوْلاً مَّعْرُوفًا ... »(بقره: 235)2. «قَوْلٌ مَّعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَیْرٌ مِّن صَدَقَةٍ یَتْبَعُهَآ أَذًى وَاللّهُ غَنِیٌّ حَلِیمٌ » (بقره: 263)

3. «...وَقُولُواْ لَهُمْ قَوْلاً مَّعْرُوفًا» (نساء: 5)

4. «...وَقُلْنَ قَوْلًا مَّعْرُوفًا» (احزاب: 32)

گرچه هر یك از آیات پنج‏گانه مزبور مربوط به موردى است و با خصوصیت آن موارد «قول معروف» معناى خاصى پیدا مى‏كند، اما در كل مى‏توان از این آیات استفاده نمود كه ما از طرف خداوند در سخن گفتن مأمور به سخن معروف هستیم.

«معروف» در لغت به معناى آن چیزى است كه شناخته شده نزد عقل و فطرت مردم است. مردم كارهاى نیك و حق را طبق فطرت پاك خویش مى‏شناسند و براى آنها كارهاى باطل و زشت و ناپسند ناآشناست.

راغب مى‏گوید: «معروف» اسم است براى هر كارى كه از نظر عقل یا شرع حُسنش معلوم و شناخته شده باشد.

ابن‏فارس هم به این معنا در كتاب خود اشاره نموده است.(راغب اصفهانى، مفردات، ذیل ماده «عرف»؛ احمدبن فارس، معجم مقاییس‏اللغه، ذیل ماده «عرف».)

ب. در بیان برخى از مفسّران آمده بود: «قول معروف» به معناى سخنان دلنشین و شایسته‏اى است كه كمبود روانى آنها را برطرف مى‏سازد. این معنا مربوط به مورد آیه است كه در خصوص یتیمان است، وگرنه به صورت عام نمى‏توان آن را در تمامى مواردى كه «قول معروف» آمده بود ذكر نمود، بلكه قول معروف همان سخن نیك و حقى است كه شناخته‏شده براى مردم است.

نتیجه اینكه ظاهر «قول معروف» در این آیات همان گفتار و سخنى است كه خوب و شایسته و زیبا و نیكو باشد كه ‏غالب‏ مفسّران‏ هم‏ به همین‏ معناى ‏لغوى ‏اشاره ‏نموده‏اند.

«قولاً لیّناً»

نرم و مهربانانه باشد.(سوره «طه» آیه 44)

«قولاً بلیغاً»

"شیوا و رسا و واضح باشد."( سوره «نساء» آیه 63)

«قولا کریماً»

کریمانه و بزرگوارانه باشد. (سوره «اسراء» آیه 23)

این تعبیر در قرآن كریم تنها یك بار آمده است، آنجا كه مى‏فرماید: «...وَقُل لَّهُمَا قَوْلاً كَرِیما» (اسراء: 23)؛ با آنها سخنى شایسته بگوى.

دیدگاه مفسّران

در تفسیر این تعبیر قرآنى هم نظرات مختلفى ارائه شده است. برخى از آنها عبارتند از:

1. قول شریف كه با آن پدر و مادر مورد اكرام واقع شوند؛( ر.ك: محمّدبن حسن طوسى، همان، ج 6، ص 467) 

2. سخن نازك و زیبا و به دور از زشتى؛( ر.ك: فضل‏بن حسن طبرسى، مجمع‏البیان، ج 6، ص 631)

3. سخن نیكو و نرم؛( ر.ك: سلیمان بلخى، همان، ج 2، ص 517)

4. كلام شیرین و همراه با لطف و محبت و عاطفه و احترام.( ر.ك: سید محمّدحسین فضل‏اللّه، تفسیر من وحى‏القرآن، ج 14، ص 84)

اگر به معنا و مفهوم «واژه كریم» دقت شود معناى درست و صحیح ارائه خواهد شد.

در مورد معناى واژه «كریم» اهل ‏لغت معانى مختلفى ذكر كرده‏اند: جوهرى «كرم» را ضد لئامت و پستى مى‏داند و مى‏گوید: كریم كسى است كه زیاد بخشش مى‏كند.

فیروزآبادى هم به همین معنا اشاره نموده است.(اسماعیل‏بن حمّاد جوهرى، صحاح / مجدالدین فیروزآبادى، همان، ماده «كرم») ولى فیومى و ابن‏فارس كریم را به معناى نفیس و عزیز دانسته‏اند.( احمدبن محمّد فیومى، المصباح‏المنیر؛ احمدبن فارس، همان، ماده «كرم»)

به نظر مى‏رسد معناى اصلى «كرم» همان نفیس و ارزشمند باشد، اما مفاهیم دیگرى مثل بخشندگى و گذشت یا نداشتن لئامت و پستى از آثار و لوازم كرامت‏اند نه معنا و مفهوم آن، و در آیه شریفه كه «كریم» صفت كلام و قول قرار گرفته است همین مفهوم را مى‏رساند؛ یعنى كلام و سخنى كه ارزشمند باشد. به این معنا، علّامه مصطفوى هم اشاره نموده است.( حسن مطفوى، التحقیق فى كلمات القرآن‏الكریم، ج 10، ماده «كرم»)

نتیجه اینكه «قول كریم یعنى: سخنى كه نفیس و قیمتى و ارزشمند باشد و لازمه آن این است كه از دنائت و پستى منزه، همراه با لطف و محبت و سنجیده و بزرگوارانه باشد و آنچه در كلام مفسّران آمده بود غالبا ناظر به مصادیق قول كریم بود نه معنا و مفهوم آن.»

«قولو للناس حسنا»

زیبا، ‌نیکو و مطلوب باشد. (سوره «بقره» آیه 83)

قول حسن و احسن

تعبیر اول در قرآن كریم یك بار آمده است؛ آنجا كه مى‏فرماید: «... وَقُولُواْ لِلنَّاسِ حُسْناً ...» (بقره: 83)؛ با مردم به نیكى سخن بگویید.

تعبیر دوم نیز یك بار آمده است؛ آنجا كه مى‏فرماید: «وَقُل لِّعِبَادِی یَقُولُواْ الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ ...» (اسراء: 53)؛ و به بندگانم بگو: «آنچه را كه بهتر است بگویند» ،...

این دو تعبیر، همه را مورد خطاب قرار مى‏دهند كه با مردم به نیكى سخن بگویید.

دیدگاه مفسّران

اما اینكه مراد از قول حسن چیست، در این خصوص نیز مفسّران دو دسته شده‏اند:

برخى «قول» را به معناى گفتار و سخن گرفته و مراد از «قول حسن» را سخن نیكو دانسته‏اند؛ مانند طبرسى كه در این‏باره مى‏گوید: «قول حسن» یعنى: سخنى نیكو كه از شدت نیكى گویا خود نیكى است.( فضل‏بن حسن طبرسى، جوامع‏الجامع، ج 1، ص 117)

طبرسى در جاى دیگر، وجوه سه‏گانه‏اى را از قول حسن بصرى، ابن‏عباس و سفیان ثورى به این‏ترتیب نقل مى‏كند:

1. سخن زیبا و اخلاق نیكو؛ 2. امر به معروف و نهى از منكر؛ 3. قول معروف.( فضل‏بن حسن طبرسى، مجمع‏البیان، ج 1، ص 298)

بعضى هم مانند علّامه طباطبائى( سید محمّدحسین طباطبائى، همان، ج 1، ص 330) و مرحوم سبزوارى نجفى( محمّدبن حبیب‏اللّه سبزوارى نجفى، ارشادالاذهان الى تفسیرالقرآن، ج 1، ص 18) آن را به معناى رفتار، معاشرت و خلق نیكو دانسته‏اند( سیدهاشم بحرانى، البرهان فى تفسیرالقرآن، ج 1، ص 261) كه طبق این احتمال، كلمه «قول» در آیه شریفه در معناى‏ كنایى ‏به ‏كار رفته ‏است نه معناى ‏حقیقى خود.

«...یَقُولُواْ الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ... »"...آنچه را كه بهتر است بگویند... ." (سوره «اسراء» آیه 53)

در خصوص تفسیر «قول حسن» و «قول احسن»، نظیر تفسیر «قول معروف» دو نظریه مطرح بود:

نظریه غالب مفسّران كه «قول» به معناى حقیقى خودش است، و نظریه علّامه طباطبائى و مرحوم سبزوارى كه مقصودْ معناى كنایى باشد.

تفاوتى بین این دو مورد وجود دارد: در خصوص معناى «قول حسن»، مرحوم بحرانى دو روایت در ذیل آیه شریفه نقل نموده است كه در یكى از آنها امام باقر علیه‏السلام «قول حسن» را به معناى سخن نیكو دانسته و فرموده‏اند: یعنى با مردم به نیكوترین سخنى كه دوست دارید با شما بگویند سخن بگویید.

این روایت، نظریه غالب مفسّران را تأیید مى‏كند و مطابق ظاهر آیه شریفه هم هست.

در مقابل، روایت دیگرى از امام صادق علیه‏السلام نقل مى‏كند كه در تفسیر آیه شریفه «وَقُولُواْ لِلنَّاسِ حُسْنا» مى‏فرمایند: یعنى مریضان آنان را عیادت كنید و در تشییع جنازه‏شان حاضر شوید و در مساجد آنها نماز بخوانید.( سیدهاشم بحرانى، همان، ج 1، ص 261)

در مورد «قول أحسن» نیز آمده است: یعنى سخنى كه بهترین از نظر محتوا، بهترین از نظر بیان و بهترین از نظر توأم بودن با فضایل اخلاقى و روش‏هاى انسانى باشد.( ناصر مكارم شیرازى و دیگران، همان، ج 17، ص 447)

خود قرآن كریم در آیه شریفه «وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِّمَّن دَعَا إِلَى اللَّهِ وَعَمِلَ صَالِحًا وَقَالَ إِنَّنِی مِنَ الْمُسْلِمِینَ» (فصلت: 33) قول احسن را به قولى تفسیر نموده است كه در آن، دعوت به سوى حق و توأم با عمل صالح و تسلیم در برابر اوامر الهى باشد.

«... وَجَادِلْهُم بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ ...» (سوره «نحل» آیه 125)

در این تعبیر بیان شده که حتی مجادلات و گفت‌وگوهای انتقادی، به بهترین وجه باشد .

فرآوری: زهرا اجلال

بخش قرآن تبیان   

منابع:

مجله معرفت ، ش 152

سایت خبرگزاری فارس

حوزه